Smalahove – tradisjonsmat frå Voss

Beitande sau, eller smala, har i lange tider vore ein naturleg del av Vestlands-naturen. Det er faktisk funne beinrestar etter sau i Hordaland som kan daterast heile 4500 år tilbake i tid. På Voss blir det sagt at det har vore sau like lenge som det har vore vossingar. Da er det kanskje ikkje så vanskeleg å tenkja seg til at det er nettopp her Smalahove som matrett oppstod for fleire hundre år sidan?  

Smalahove vart sett på som kvardagsmat i ei tid der det var viktig å utnytte alle etelege delar på dyret. Når sauene vart slakta på hausten skulle hovuda tradisjonen tru etast opp innan siste søndag før julaftan – skoltesøndag. Finare delar av sauen vart spara til julematen. 

I nyare tid har smalahove vorte omfamna som festmat av større delar av befolkninga i landet, sjølv om mange enno ser på den tradisjonelle retten som lokalmat for vidarekomne. Så spesiell er den faktisk, at Smalahove frå Vossakjøt nyleg vart tildelt Spesialitet-merket for sin unike smak og den tradisjonelle framstillinga. Vurdert og godkjent av ein uavhengig matfagleg jury er Smalahove frå Vossakjøt dermed ein del av eit elitelag innan lokalmat- og drikkeprodusentar som har til felles at dei brenn skikkeleg for det dei gjer. 

Ivar Løne, betre kjent under namnet Smalahovekongen, skal ha mykje av æra for å ha gjort smalahove til kva det er i dag. Frå Smalahovetunet på Voss forsynte han, som einaste produsent i Noreg, heile landet med det mykje omtalte kjøtproduktet. Her har han òg teke imot tusenvis av nysgjerrige besøkjande som ville prøve seg på ein middag utanom det vanlege. Slik har Smalahovekongen skapt matkultur på Voss og gjort det noko spesielle kjøttstykket tilgjengeleg for modige matentusiastar over heile landet. 

Etter bortgangen hans er det no sonen Geir som vidarefører Ivar Løne sitt tradisjonelle livsverk på Smalahovetunet.  

- Eg har vore med på å produsera smalahove sidan eg var veldig liten, kan Geir fortelja. 

Produksjonen av smalahove er ein kunst han har perfeksjonert til fingerspissane: - Det første vi gjer er å svi vekk ulla. Deretter kløyver vi smalahova i to, så ligg dei i kaldt vatn i eit døgn, for så å liggja i saltlake i tre døgn. Til slutt blir smalahova røykte i tradisjonelle eldhus i 8 til 10 timar.   

Smalahoveproduksjon har heilt tydeleg vore ein stor del av Geir sin oppvekst, og ser ut til å vera i dei beste hender òg i tida framover. 

Tradisjonelt blir det servert eit halvt smalahove på tallerkenen der hjernen er fjerna, men med auge, tunge og tenner. Det er vanleg å servera smalahove med kokte poteter, kålrotstappe og Vossakorv. Smalahove er ein relativt feit og tungfordøyeleg matrett, så akevitt og mørkt øl eignar seg difor godt til drikke. 

Så - kva no?

Korleis et ein eigentleg eit smalahove? I følgje Matprat er det mest vanleg å byrja ved øyrane, for så å snitta frå den fremste delen av hovudet og bakover mellom tennene i over- og underkjeven. Deretter bryt ein ut kjeven så ein får lett tak i auget. Auget vert snitta varsamt og ein skrapar ut eplet. Det som då er igjen, augemuskelen, reknar mange som det beste på heile sauen – men han må etast medan han er varm. Ein annan delikatesse er for mange tunga. Til slutt et ein seg nedover hovudet. I området rundt kjeven finn ein det kjøtet som er minst feitt.  

Inviter vener og familie på ein Spesialitet frå Voss før jul da vel!